Biblioteka Publiczna

Procesy demograficzne i metody ich analizy

Zawieranie małżeństw, rozrodczość, umieralność i ruchy wędrówkowe są przedmiotem rozważań przedstawicieli różnych nauk. Te wielodyscyplinarne zainteresowania można wyjaśniać m.in. tym, że zajście zdarzenia, takiego jak małżeństwo, urodzenie dziecka, zgon czy zmiana miejsca zamieszkania implikuje współwystępowanie różnych zjawisk, m.in. o charakterze biologicznym, medycznym,

ekonomicznym, społecznym, psychologicznym. Celem podejmowanych w tym zakresie badań jest poznanie praw i prawidłowości rządzących rozwojem zbiorowości ludzi, których życie przebiega w warunkach istniejących w danym miejscu i czasie. Zagadnienia rozmieszczenia ludności oraz problemy, które z niego wynikają, stanowią przedmiot geografii ludności. Historyków interesują procesy ludnościowe, które zachodziły od czasów bardzo odległych aż do niedawnej przeszłości. Wyjaśniając kształtowanie się rozrodczości i umieralności, opieramy się na osiągnięciach w zakresie biologii i medycyny, ponieważ urodzenia i zgony mają również naturę biologiczną. Traktując zaś obserwowane zjawiska jako rezultat decyzji, które wymagają zaangażowania świadomości, wchodzimy na obszar psychologii. Przebieg zjawisk demograficznych kształtują procesy zachodzące w zbiorowościach stanowiących społeczeństwo. Wynika stąd ścisły związek demografii i socjologii. Biorąc pod uwagę to, że wiele decyzji podejmowanych przez ludzi ma charakter ekonomiczny, należy przemiany populacji ludzkich rozpatrywać w ramach układu, który z jednej strony obejmuje ludność, a z drugiej gospodarkę. Z takiego ujęcia bezpośrednio wynika związek demografii z ekonomią.Demografowie traktują zjawiska zachodzące w zbiorowościach ludzkich jako procesy masowe i badają ich przebieg przede wszystkim w ujęciu ilościowym, nie zaniedbując przy tym jakościowego aspektu rzeczywistości. Zdobyta wiedza pozwala lepiej objaśnić nierozpoznane jeszcze obszary rzeczywistości oraz w znacznym zakresie umożliwia świadome oddziaływanie na realizujące się procesy. W niniejszej pracy przyjęto takie spojrzenie.Rozważania zawarto w jedenastu rozdziałach. W rozdziale 1 przedstawiono istotę demografii. Sformułowanie definicji tej nauki poprzedzono charaktery styka rozwoju zainteresowań zjawiskami zachodzącymi w populacjach ludzkich. Ukazano, jak pojawiały się najwcześniejsze zapisy dotyczące liczby i struktury ludności. Zwrócono uwagę na zaczątki naukowego podejścia do zjawisk demograficznych zawarte w pracy Johna Graunta (1620-1674). W celu jednoznacznego rozumienia rozważanych problemów sformułowano podstawowe definicje i określenia. Typy rozważanych zbiorowości oraz układy czasowe ukazano za pomocą ważnej dla demografa konstrukcji, jaką jest siatka Lexisa. Ponieważ dla prawidłowego poznania przebiegu zjawisk demograficznych niezbędne są odpowiednie dane, scharakteryzowano najczęściej wykorzystywane ich źródła, tj. spisy ludności, bieżącą rejestrację zdarzeń, rejestry administracyjne oraz badania prowadzone metodą reprezentacyjną.W rozdziale 2 przedstawiono wybrane teorie demograficzne. Poszukiwania mechanizmów rządzących rozwojem zjawisk demograficznych są w znacznym stopniu ułatwione, jeśli istnieje teoria, w której sformułowano cechy zachodzących przeobrażeń oraz sprecyzowane są ich determinanty. Omówiono trzy teorie ogólne: teorię Malthusa, teorię przejścia demograficznego i koncepcję drugiego przejścia demograficznego, a także teorie cząstkowe objaśniające zachowania prokreacyjne w kontekście przemian społeczno-ekonomicznych, należące do mikroekonomicznych teorii płodności, spośród których wybrano trzy, a mianowicie teorie: Lebensteina, Beckera i Easterlina.Zastosowanie właściwych metod i technik badawczych jest - obok odpowiedniej jakości danych - warunkiem uzyskania adekwatnych do rzeczywistości wyników badań. Rozdział 3 poświęcono więc metodom analizy demograficznej w jej klasycznej wersji. Po ogólnym scharakteryzowaniu ujęcia wzdłużnego i przekrojowego przedstawiono właściwe każdemu z nich procedury. Rozpoczęto od analizy wzdłużnej odnoszącej się do kohort rzeczywistych. Unikamy wówczas odwoływania się już na początku do modelowej konstrukcji, jaką jest kohorta (generacja) hipotetyczna, którą napotykamy w ujęciu przekrojowym. Dzięki temu wykład jest łatwiejszy zarówno do prezentacji, jak i do zrozumienia. Omawiane procedury zilustrowano przykładami, kładąc szczególny nacisk na odpowiednią interpretację wyników. Związki między ujęciem przekrojowym i wzdłużnym wyjaśniono za pomocą teorii translacji demograficznej.Spośród różnych nauk zajmujących się zjawiskami zachodzącymi w populacjach ludzkich, demografię wyróżnia m.in. podejście, według którego obserwowane przemiany są rezultatem wzajemnego oddziaływania struktur i procesów. W pracy przyjęto ujęcie, zgodnie z którym struktura jest jednym z istotnych uwarunkowań zjawisk demograficznych. Dlatego od tej problematyki rozpoczęto prezentację przedmiotu demografii. W rozdziale 4 przedstawiono metody analizy struktur demograficznych. Wzięto pod uwagę trzy najważniejsze jej składniki, a mianowicie wiek, płeć i stan cywilny jako istotnie wpływające na przebieg zjawisk ludnościowych. Szczególną uwagę zwrócono na demograficzne starzenie się ludności jako proces charakterystyczny dla współczesnych społeczeństw, Omawiając problematykę badawczą i stosowane metody, ukazano aktualne przemiany struktur demograficznych w krajach rozwiniętych.Przedmiotem rozważań w następnych rozdziałach są poszczególne zjawiska demograficzne, tj.: umieralność (rozdział 5), płodność (rozdział 6) oraz migracje (rozdział 7). Rozpoczęto od umieralności, ponieważ wiele narzędzi i technik stosowanych w analizie umieralności - jak np. tablica trwania życia - znajduje zastosowanie w analizie innych procesów. Ponadto od zainteresowań tym procesem zaczęła kształtować się demografia. Najpierw ukazano specyfikę demograficznego ujęcia umieralności związaną z naturą tego zjawiska. Zwracając uwagę na ograniczenia w zastosowaniu analizy wzdłużnej, skoncentrowano się na metodach analizy przekrojowej. Przedstawiono standaryzację współczynników zgonów, konstrukcję tablicy trwania życia oraz możliwości modelowania umieralności. Zamieszczone przykłady równocześnie ukazują stosowane metody oraz istotne cechy kształtowania się współczesnej umieralności i trwania życia.Rozdział 6 jest poświęcony analizie zjawisk związanych z rozmnażaniem się populacji ludzkich. Podano definicje pojęć (urodzenie, rodność, płodność), którq są niezbędne do jednoznacznego rozumienia wykładanej problematyki. Odwołując się do rozważań zawartych w rozdziale 3, przedstawiono metody wzdłużnej i przekrojowej analizy płodności. Ujęcia te mają bowiem w tym przypadku charakter komplementarny. Sformułowano ich cele oraz zdefiniowano odpowiednie miary intensywności i kalendarza płodności ogólnej wraz z rozróżnieniem kolejności urodzeń. Przedstawione metody zilustrowano przykładami dotyczącym Polski. Dzięki temu ukazują one również istotne cechy właściwe kształtowaniu się procesu rozrodczości współczesnego społeczeństwa rozwiniętego.Rozdział 7 poświęcono migracjom, które wraz z rozrodczością i umieralnością wpływają na stan i strukturę populacji zamieszkującej wyodrębnione terytorium. Prezentując problematykę analizy migracji, podano najpierw podstawowe definicje i określenia. Następnie omówiono zasady badania wędrówek ludności metodą bezpośrednią i pośrednią. Scharakteryzowano wewnętrzne migracją w Polsce. Przedstawiono kształtowanie się przemieszczeń pomiędzy miastem i wsią oraz ukazano trendy wędrówek ludności w latach 1946-2006. Ponadto migracje zagraniczne zaprezentowano w świetle badań przeprowadzonych w ramach Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002.

Sprawdź dostępność, zarezerwuj (zamów):

(kliknij w nazwę placówki - więcej informacji)